ਡਾ. ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਰਨਾ
‘ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ’ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਥਕ ਕਲਮਕਾਰ ਅਤੇ ਉਘੇ ਸਿੱਖ ਚਿੰਤਕ ਸ. ਦਿਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਨੇਤਾ ਜਥੇਦਾਰ ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਪਲਬਧੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। 484 ਸਫ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਪਨ, ਕਮਾਂਡਰ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਭਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ `ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਮਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸ. ਦਿਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਨ ਆਤਮਕ ਯਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਮੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾ. ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਡਾ. ਫੌਜਾ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ. ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਾਂਧੀ, ਡਾ. ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਰਨਾ, ਪ੍ਰੋ. ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਡੂੰਗਰ, ਦਿਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਥ ਅਕਾਲੀ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸੇਵਾ ਰਤਨ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਥ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਅਕਾਲੀ 96 ਕਰੋੜੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ ਸੂਝਵਾਨ, ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੀ ਨਿਵੇਕਲੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਹਨ, ਦੀ ਨਜ਼ਰਸਾਨੀ ਹੇਠ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਗ੍ਰੰਥ ਇੱਕ ਹਵਾਲਾ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।
‘ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ’ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੰਦਰਭ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਿਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਦੇ ਵਿਰਾਸਤੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ, ਕਮਾਂਡਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਵਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। 484 ਸਫ਼ਿਆਂ `ਤੇ ਫੈਲਿਆ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ, ਦਾਸਤਾਨਾਂ, ਰੰਗੀਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਜਨਤਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਗ੍ਰ ਰੂਪ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਮੁੱਖ ਚਾਨਣ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜ਼ਾਲਮ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਰਬ ਉਚਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਪਨ, ਸੈਨਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰਪਣ ਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ, ਵੰਸ਼ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਨੈਣਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰੂਹਾਨੀ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਜਥੇਦਾਰ ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਣਨੀਤਿਕ ਪਾਰੰਗਤਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 18ਵੀਂ ਅਤੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ `ਤੇ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਦਿਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਰਾਹੀਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅੰਕੜੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਲਈ ਆਦਰ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤਾਂ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਗੁਰਬਿਲਾਸ, ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼) ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਵਾਰੀਖੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅਤੇ ਜਨਸਮੂਹੀ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ. ਬੇਦੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖੀ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਸੋਝੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਦਾਰ ਹੋ ਸਕਣ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿੱਧੀ ਇਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ।
ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਕ ਅਹਿਮ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧ, ਆਗੂਅਤ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਕ ਵਿਸਥਾਰਤ ਇਲਮੀ ਪਹੁੰਚ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨਾਲ ਨਿਭਣ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਜਥੇਦਾਰ ਅਕਾਲੀ ਬਾਬਾ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਹਾਣੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕਤਾ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਵਾਰੀਖੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ।