ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਤੋਂ ਜਨੂੰਨੀਵਾਦ ਤੱਕ: ਮੀਡੀਆ ਹੀ ਸੱਚ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ!

ਸ਼ਾਹਜ਼ੇਬ ਅਹਿਮਦ
ਇੰਝ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਸੱਚ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ! ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ `ਤੇ ਜੰਗ ਸਬੰਧੀ ਟ੍ਰੋਲਾਂ ਅਤੇ ਪਾਗਲ ਨਿਊਜ਼ ਐਂਕਰਾਂ ਨੇ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਅਤੇ ਦਰੜਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ‘ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਮਾਰ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।’ ਜਦੋਂ ਯੂਨਾਨੀ ਨਾਟਕਕਾਰ ਏਸਚਿਲਸ (525/524 ਈਸਾ ਪੂਰਵ – 456/455 ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਨੇ ਇਹ ਵਾਕੰਸ਼ ਘੜਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਰਾਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੋਥੀਆਂ ਅਤੇ ਮੂੰਹ-ਜ਼ਬਾਨੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਐਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜ ਝੂਠ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦੇ ਸਨ!

ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ੀਦਗੀ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਭਾਰਤੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਿਕਲੀ ਹੈ, ਉਹ ਖਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਹੀ ਹੈ- ਅਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਗਲਪਨ ਤੱਕ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੰਗ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ! ਜਿਵੇਂ:
•ਕਰਾਚੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਜਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ (ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਤਬਾਹ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।)
•ਫੌਜ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਅਸੀਮ ਮੁਨੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤਾਪਲਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸੀ।)
•ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ `ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਸ਼ਰੀਫ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਘਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ (ਇਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ‘ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਘਰ` ਕਿੱਥੇ ਹੈ?)
•ਇੱਕ ਾਂ-16 ਜਾਂ ਝਾਂ-17 ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ (ਇਹ ਭਾਰਤੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਉਲਝਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਡੇਗਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।)
•ਲਾਹੌਰ `ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ (ਲਾਹੌਰ ਨਾਲ ਇਹ ਜਨੂੰਨ ਕੀ ਹੈ?)
ਜੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਇੰਨਾ ਉਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਲਗਭਗ ਹਾਸੋਹੀਣਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਨੀ-ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਹਨ, ਪਰ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਭੜਕਾਊ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਜੰਗ ਦੇ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬੇਬਾਕ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਜਨੂੰਨੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ ਤਾਂ 250 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਸੱਦਾ ਵੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਪਨਾ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਫਿਰਕੂਪ੍ਰਸਤ ਮੀਡੀਆ ਕਿੰਨੀ ਮੂਰਖਤਾ ਭਰੀ ਗੱਲ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਫਿਰ ਵੀ, ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਹੋਰ ਵਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ!
ਇੱਕ ਸਮਾਨੰਤਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਜੰਗੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਗੁਆਈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਐਂਕਰਾਂ ਨੇ ਜੰਗ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਨਹੀਂ ਮਾਰੇ, ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਉਹ ਲੋਕ ਇੱਕ ਸੰਚਾਰ ਪੁਲ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਸਥਿਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਗੇ। ਚੰਗੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਤੱਥਾਂ `ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਲਪਨਾ `ਤੇ ਨਹੀਂ। ਚੰਗੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ `ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਵੇ। ਚੰਗੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਰਾਜ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਚੰਗੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਲਈ ਸੱਚ ਬੋਲਣਾ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਦਾ ਪੱਖ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿੱਥੇ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਗਲਤਫਹਿਮੀ ਲਈ ਵੀ ਵੱਡੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਗਲਤ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਘਬਰਾਹਟ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੇਇਤਫਾਕੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹੋਰ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਢੁਕਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ਵੀ ਉਨਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਫੈਸਲੇ ਲੈ ਸਕਣ।
ਜਰਮਨ-ਆਧਾਰਤ ਫ੍ਰੈਡਰਿਕ ਨੌਮੈਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਫਾਰ ਫ੍ਰੀਡਮ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਟਕਰਾਅ-ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ `ਤੇ ਹੈਂਡਬੁੱਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਸਹਿਮਤੀ-ਨਿਰਮਾਣ, ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀਕਰਨ, ਹੋਰ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗ ਦੀ ਧੁੰਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇਗੀ। ਭਰੋਸੇਯੋਗ, ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਘਾਟ, ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਵੀ! ਪਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਮੀਡੀਆ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਘੜਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਤਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਸੱਚਾਈ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਝੁਕਾਅ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਦਰਅਸਲ, ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ 2016 ਵਿੱਚ ਈਯੂ ਡਿਸਇਨਫੋ ਲੈਬ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਿਪੋਰਟ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਇੰਡੀਆ ਕ੍ਰੋਨਿਕਲਜ਼ ਸੀ, ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਰਦਾ ਮੀਡੀਆ, ਮੁਰਦਾ ਥਿੰਕ-ਟੈਂਕ ਅਤੇ ਐਨ.ਜੀ.ਓ.’ ਭਾਰਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜੋ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ `ਤੇ ਸਵੈ-ਘੋਸ਼ਿਤ ਵਿਦਵਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਜੋ ਰਾਜ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਵੇਚ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਪਾਰ ਵੱਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਮਾਨਵੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ; ਇਹ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਮੀਡੀਆ ਵੱਲੋਂ ਤੱਥਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਣਦੇਖੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਸਭ ਤੋਂ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਜੰਗ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਦੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਉਹੀ ਝੂਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਉਤਸੁਕ ਜਾਪਦੀਆਂ ਸਨ।
ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਸਭ ਰੇਟਿੰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਸੀ? ਸ਼ਾਇਦ, ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਢਿੱਲੀ, ਘਬਰਾਹਟ ਵਾਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਆਈ.ਏ.ਐਫ. ਦੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਡੇਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ, ਭਾਰਤ ਲਈ ਇੱਕੋ ‘ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ` ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜੈੱਟ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਾਫੇਲ, ਜਿਸਦੀ ਖਰੀਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਘੁਟਾਲੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ, ਗੁਆਉਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸੀ। ਇਤਫ਼ਾਕ ਨਾਲ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਹੰਗਾਮਾ ਅਮਰੀਕੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਰਾਇਟਰਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਜਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਜਨਤਾ ਵੱਲੋਂ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਜੋ ਸੱਚਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ `ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਰੀਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਵਿੱਚ ਆਈ ਕਮੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦ ਵਾਇਰ `ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਿਰਤਾਂਤ `ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਹਾਂ-ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ, ਦ ਵਾਇਰ ਵੱਖਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ- ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ। ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਇਹ ਸਮਝਣ ਕਿ ਭਾਜਪਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅੰਗ ਬਣਨਾ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਫੈਲਾਉਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਹੀ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ- ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਲਮ-ਧੋਖਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ।