*ਹਾਸ਼ੀਏ `ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ
ਆਧਿਰਾ ਪ੍ਰਿਚੇਰੀ
ਅਨੁਵਾਦ: ਸੁਸ਼ੀਲ ਦੁਸਾਂਝ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 2001 ਤੋਂ 2019 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੂਅ (ਹੀਟਵੇਵ) ਕਾਰਨ ਲਗਭਗ 20,000 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਇੱਕ ਤਾਜ਼ਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੂਅ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧੇਰੇ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ।
ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਾਜ਼ਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲੂਅ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ `ਤੇ ਪਏ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ, ਹੋਰ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ, ਲੂਅ ਕਾਰਨ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ‘ਥਰਮਲ ਇਨਜਸਟਿਸ’ (ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਅਨਿਆਂ) ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ।
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਇੰਟਰਗਵਰਨਮੈਂਟਲ ਪੈਨਲ ਆਨ ਕਲਾਈਮੇਟ ਚੇਂਜ (ਆਈ.ਪੀ.ਸੀ.ਸੀ.) ਦੀ 2021 ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਸਮੇਤ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਅਤਿ ਮੌਸਮੀ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੂਅ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਧਣਗੀਆਂ। ਹਰ ਸਾਲ ਗਰਮੀ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਭਾਗ ਅਨੁਸਾਰ ਫਰਵਰੀ 2025 ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ 125 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਫਰਵਰੀ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਸੀ।
ਲੂਅ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ `ਤੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੀਟ ਸਟ੍ਰੋਕ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਥਕਾਵਟ ਅਤੇ ਚੱਕਰ ਆਉਣ ਵਰਗੇ ਹਲਕੇ ਲੱਛਣ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਸੋਨੀਪਤ ਸਥਿਤ ਓ.ਪੀ. ਜਿੰਦਲ ਗਲੋਬਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤਿ ਬਾਹਰੀ ਤਾਪਮਾਨ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੌਸਮ ਵਿਭਾਗ ਤੋਂ ਤਾਪਮਾਨ ਸਬੰਧੀ ਅੰਕੜੇ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕ੍ਰਾਈਮ ਰਿਕਾਰਡਜ਼ ਬਿਊਰੋ (ਐਨ.ਸੀ.ਆਰ.ਬੀ.) ਤੋਂ ਮੌਤ ਦਰ ਦੇ ਅੰਕੜੇ।
ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ “ਜਾਤੀ, ਪੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਤਣਾਅ ਵਿਚਕਾਰ ਇਹ ਮਜਬੂਤ ਸਬੰਧ ਹੀ ‘ਥਰਮਲ ਇਨਜਸਟਿਸ’ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।”
ਟੀਮ ਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ 2001 ਤੋਂ 2019 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀਟਸਟ੍ਰੋਕ ਨਾਲ 19,693 ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਅਤਿ ਠੰਡ ਕਾਰਨ 15,197 ਮੌਤਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਅੰਕੜਾ ਅਸਲ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਤਿ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਹ ਗੱਲ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਰਨਲ ‘ਟੈਂਪਰੇਚਰ’ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ।
ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ 45-60 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੀਟਸਟ੍ਰੋਕ ਅਤੇ ਠੰਡ- ਦੋਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 60 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ 30-45 ਸਾਲ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ। ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਹੀਟਸਟ੍ਰੋਕ ਨਾਲ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੇਰੇ ਸੀ; ਇਸ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਨ।
ਓ.ਪੀ. ਜਿੰਦਲ ਗਲੋਬਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸਹਿ-ਲੇਖਕ ਪ੍ਰਦੀਪ ਗੁਇਨ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਕੰਮਕਾਜੀ ਉਮਰ ਦੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀਟਸਟ੍ਰੋਕ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਮੌਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।” 2001 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ ਦੇ ਰਾਜਵਾਰ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਹੀਟਸਟ੍ਰੋਕ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੌਤਾਂ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੂਅ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਪੰਜਾਬ, ਜੋ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੂਬਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਲੂਅ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਖਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ `ਤੇ ਪਿਆ ਹੈ। 2001-2014 ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੀਟਸਟ੍ਰੋਕ ਨਾਲ ਸੈਂਕੜੇ ਮੌਤਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਮਾਝਾ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ 45 ਡਿਗਰੀ ਸੈਲਸੀਅਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੂਅ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 2019 ਦੀ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਗਰੂਰ ਅਤੇ ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲਿ੍ਹਆਂ ਵਿੱਚ ਲੂਅ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ 15% ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 2015-2019 ਦੇ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਲੂਅ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ 250 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੌਤਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 70% ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਰਮ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡੀਹਾਈਡ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੀਟ ਐਗਜ਼ੌਸਚਨ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ 20% ਵਾਧਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੂਅ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਸੀਮਤ ਹੈ, ਖਾਸਕਰ ਹਾਸ਼ੀਏ `ਤੇ ਪਏ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਤੱਕ।
ਓ.ਪੀ. ਜਿੰਦਲ ਗਲੋਬਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਵਾਤਾਵਰਣ, ਸਿਹਤ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ `ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਪ੍ਰਦੀਪ ਗੁਇਨ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਇਸ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਲੂਅ ਪੈਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਗਰਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਅਤਿ ਮੌਸਮੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਤਿ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਖਤਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।”
ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਸਹਿ-ਲੇਖਿਕਾ ਅਤੇ ਓ.ਪੀ. ਜਿੰਦਲ ਗਲੋਬਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਕੂਲ ਆਫ ਪਬਲਿਕ ਹੈਲਥ ਐਂਡ ਹਿਊਮਨ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੰਦਿਤਾ ਭਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਅਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਖਾਸਕਰ ਘੱਟ ਆਮਦਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਦਿਹਾੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ `ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਾਪਮਾਨ ਚਾਹੇ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਕੰਮ `ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।”
‘ਥਰਮਲ ਇਨਜਸਟਿਸ’
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੂਅ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਜਾਤੀਗਤ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਵੀ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਜ਼ਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ।
ਇੰਡੀਅਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ (ਬੰਗਲੁਰੂ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ) ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਨੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡੇਟਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ 2019 ਅਤੇ 2022 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੂਅ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹੀਟ ਸਟ੍ਰੈਸ (ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਤਣਾਅ) ਬਾਰੇ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਰੀਓਡਿਕ ਲੇਬਰ ਫੋਰਸ ਸਰਵੇ (ਪੀ.ਐਲ.ਐਫ.ਐਸ.) ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਰਵੇ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਕੇਤਕਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਰਵੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ (ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਜਾਤੀਆਂ) ਦੇ ਲੋਕ ਔਸਤਨ 27-28% ਕੰਮ ਬਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ (ਐਸ.ਟੀ.) ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਕੁੱਲ ਕੰਮਕਾਜੀ ਅਰਸੇ ਦਾ 43-49% ਹਿੱਸਾ ਬਾਹਰੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ (ਐਸ.ਸੀ.) ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ (ਐਸ.ਟੀ.) ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮਿਲ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 65 ਜ਼ਿਲਿ੍ਹਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ 75% ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਬਾਹਰੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਕੀ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਸ਼ੀਏ `ਤੇ ਪਏ ਸਮੁਦਾਇ ਗਰਮ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ? ਟੀਮ ਨੇ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਸਤਹ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ (ਲੈਂਡ ਸਰਫੇਸ ਟੈਂਪਰੇਚਰ) ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਾਤੀ, ਪੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਹੀਟ ਸਟ੍ਰੈਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜੋ ਮਜਬੂਤ ਸਬੰਧ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ‘ਥਰਮਲ ਇਨਜਸਟਿਸ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, “ਇੱਕ ਮੁਕਤ ਬਾਜ਼ਾਰ (ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ) ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਤਰਜੀਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਗਤ ਜੋਖਮਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਚੁਣ ਸਕਣ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਨਤੀਜੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੁਮੇਲ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ `ਤੇ ਪਏ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”
ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, “ਜਾਤੀਗਤ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਹੀਟ ਸਟ੍ਰੈਸ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜੋ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਮਜਬੂਤ ਸਬੰਧ ਅਸੀਂ ਪਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਅਨੁਕੂਲਨ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਮ ਦੇ ਵੰਡ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜਾਤੀਗਤ ਮਜ਼ਦੂਰ-ਵੰਡ ਵਰਗੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।”
ਐਨ.ਸੀ.ਆਰ.ਬੀ. ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗੁਇਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਹਿ-ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਾਜ਼ਾ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ, ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਲੂਅ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ।
ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਲੂਅ ਦੇ ਵਧਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ `ਤੇ ਪਏ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ `ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਰ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਰਗੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ੇ ਹਨ, ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ‘ਥਰਮਲ ਇਨਜਸਟਿਸ’ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
(‘ਦ ਵਾਇਰ’ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)