ਪੰਜਾਬ `ਚ ਹੜ੍ਹ: ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤ?

ਡਾ. ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ
ਫੋਨ: +91-9855446519
ਹੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਕੁਦਰਤੀ ਖ਼ਤਰੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ, ਤੀਬਰਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਨਤੀਜੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧੇ ਹਨ। ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਧ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਲਾਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸੋਧਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਜਾਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ, ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮੌਸਮੀ ਮਾਨਸੂਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪਜਾਊ ਗਾਦ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ `ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ, ਆਵਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਚੌੜੇ, ਬਦਲਦੇ ਹੜ੍ਹ ਵਾਲੇ ਮੈਦਾਨਾਂ `ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੌਸਮੀ ਮੌਨਸੂਨ ਬਾਰਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਨਾਲ ਕਈ ਨੀਵੇਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਨਾ ਹੜ੍ਹ ਆਉਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੇ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਦੇਣ, ਉੱਚੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ `ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਬਿਠਾਉਣ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਵਾਲੇ ਚਰਗਾਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਅਪਣਾਇਆ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਬਦਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਆਪਕ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਨਹਿਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਬੰਨ੍ਹ, ਨਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਬੈਰਾਜਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆਈ ਚੈਨਲਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਾਲ ਭਰ ਸਿੰਚਾਈ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ। 1960 ਦੀ ਸਿੰਧੂ ਜਲ ਸੰਧੀ ਨੇ ਦਰਿਆਈ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਡੈਮ ਅਤੇ ਬੈਰਾਜ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੇ ਵੱਡੇ ਬਹੁ-ਮੰਤਵੀ ਡੈਮਾਂ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ-ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਭਾਖੜਾ-ਨੰਗਲ ਅਤੇ ਪੌਂਗ (ਬਿਆਸ `ਤੇ), ਬੈਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨੈੱਟਵਰਕ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ, ਸਿੰਚਾਈ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਜੋਖਮ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ; ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਨੇ ਮੌਸਮੀ ਸਿਖਰਾਂ ਨੂੰ ਮੱਧਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵੱਡੇ, ਵਿਆਪਕ ਹੜ੍ਹ ਦੀ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ- ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਚਾਨਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਛੱਡਣ ਨਾਲ ਨੀਵੇਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਕਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੌਨਸੂਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਤੇਜ਼ ਬਾਰਸ਼, ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਅਤੇ ਨਹਿਰੀ ਨੈੱਟਵਰਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਡਰੇਨੇਜ ਭੀੜ ਤੋਂ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹੜ੍ਹ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ।
21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਜੋਖਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਸਥਾਰ, ਗਿੱਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ, ਘਟਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨੀ ਭੰਡਾਰ, ਵਧਦੀ ਅਭੇਦ ਸਤਹਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਡਰੇਨੇਜ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਬੇਰੋਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪਤਨ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸਮਾਜਿਕ ਨਤੀਜੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਅਸਥਿਰ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਘਟਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ ਭੂਮੀ-ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ, ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ `ਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ, ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੋਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣਾ, ਨਦੀ `ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲਗਾਉਣਾ ਆਦਿ ਨੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਜੋਖਮ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਪਿਘਲਣ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਰਗੀਆਂ ਜਲਵਾਯੂ-ਸੰਚਾਲਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਮਾਨਵ-ਜਨਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਗੰਭੀਰ ਹੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਤੀਜਾ ਜਾਇਦਾਦ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਨੁਕਸਾਨ, ਮੌਤ ਦਰ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਵਧੇ ਹੋਏ ਸੰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ, ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਲਚਕਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
1943 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਨਾਜ ਸੰਕਟ ‘ਬੰਗਾਲ ਅਕਾਲ’ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭੁੱਖਮਰੀ ਕਾਰਨ ਲਗਭਗ 40 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਪਜ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ। ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਈ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਉੱਚ-ਉਪਜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਕੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਉੱਚ-ਉਪਜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ `ਤੇ ਵਧਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੇ ਸਿੰਥੈਟਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਰਗੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਰਸਾਇਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਅਸੰਤੁਲਨ, ਰਸਾਇਣਕ ਵਹਾਅ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜੈਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਮੇਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸਾਨ ਅਕਸਰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਘੱਟ ਟਿਕਾਊ ਬਣ ਗਈ।
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੌਲ ਅਤੇ ਗੰਨੇ ਨੂੰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੰਚਾਈ `ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵਧੀ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਜਲ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਪੈਟਰਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਤਹੀ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ `ਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਮੌਜੂਦਾ ਹੜ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਅਸਥਿਰ ਅਭਿਆਸਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ `ਤੇ ਭਾਰੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਤੇ ਤੀਬਰ ਸਿੰਚਾਈ ਨੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਿਗਾੜ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਮਾੜੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਰਗੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬ ਇਸ ਸਮੇਂ ਗੰਭੀਰ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਆਪਕ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ; ਲੋਕ ਬੇਘਰ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਿਆ ਹੈ। ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਗੰਭੀਰ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ `ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਰਿਕਵਰੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਆਵੇਗੀ। ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਦੇ ਵਿਗੜਨ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਆਸਰਾ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ, ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਹੁਣ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ, ਸਰਕਾਰਾਂ, ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸਮਾਜ ਨੇ ਉਤਪਾਦਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਵਧਦੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹੜ੍ਹ ਵਰਗੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਗੰਭੀਰ ਨੁਕਸਾਨ ਕਿਉਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ? ਜਵਾਬ ਹੈ, ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ: ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਗਾੜ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਹੜ੍ਹ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਅਤੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋਲੋਜੀ ਨੂੰ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਸਥਾਰ ਤੇ ਅਸਥਿਰ ਭੂਮੀ ਵਰਤੋਂ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਤਹ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਦੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਯੰਤਰ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਹਾਅ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਡੈਮ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਕੁਦਰਤ ਉਲਟਾ ਹਮਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ, ਤੂਫਾਨਾਂ, ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਭੂਚਾਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖਜਾਤੀ ਲਈ ਤਬਾਹੀ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਦਰਤ ‘ਮੈਨੂੰ ਬਚਾਓ, ਮੈਨੂੰ ਬਚਾਓ’ ਚੀਕਦੀ ਸੀ; ਅੱਜ ਇਹ ‘ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬਚੋ, ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬਚੋ’ ਕਹਿੰਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਬਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੋ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰੋ। ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਫਰਜ਼ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਹਾਰਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।