ਮੰਗਲ `ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ

ਨਾਸਾ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ
ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਜ਼ ਬਿਊਰੋ
ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਏ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਸਾ ਦਾ ਪਰਸੀਵੀਅਰੈਂਸ ਰੋਵਰ, ਜੋ 2021 ਵਿੱਚ ਜੇਜ਼ੀਰੋ ਗੁਫ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਹੁਣ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿ `ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਸੰਕੇਤ ਲੱਭੇ ਹਨ। ਇਹ ਖੋਜ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੋਜ `ਤੇ ਨਵੀਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਪਰਸੀਵੀਅਰੈਂਸ ਰੋਵਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਨਾਸਾ ਦਾ ਪਰਸੀਵੀਅਰੈਂਸ ਰੋਵਰ ਮੰਗਲ ਖੋਜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਫ਼ਰਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ ਜੇਜ਼ੀਰੋ ਗੁਫ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਰੋਵਰ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਲੱਭਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੇਜ਼ੀਰੋ ਗੁਫ਼ਾ, ਜੋ ਲਗਭਗ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਵਿਆਸ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਝੀਲ ਅਤੇ ਨਦੀ ਦੇ ਡੈਲਟਾ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਅਰਬਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਣੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਜੋ ਜੀਵਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਰੋਵਰ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ 27 ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਸੈਫ਼ਾਇਰ ਕੈਨੀਅਨ’ ਹੈ, ਜੋ ਬ੍ਰਾਈਟ ਐਂਜਲ ਫਾਰਮੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ।
ਇਸ ਖੋਜ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਰਿਪੋਰਟ ‘ਨੇਚਰ ਜਰਨਲ’ ਵਿੱਚ ਸਤੰਬਰ 2025 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਰੋਵਰ ਨੇ ਜੁਲਾਈ 2024 ਵਿੱਚ ਚੇਯਾਵਾ ਫਾਲਸ ਨਾਮਕ ਚੱਟਾਨ ਵਿੱਚ ਅਜੀਬ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੱਭੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਲੈਪਰਡ ਸਪਾਟਸ’ (ਚੀਤੇ ਵਰਗੇ ਧੱਬੇ) ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਗੋਲ ਦਾਣੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਾਇਓਸਿਗਨੇਚਰ ਵਜੋਂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਜੋਐਲ ਹੂਰੋਵਿਟਜ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖੋਜ ਮੰਗਲ `ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।
ਬ੍ਰਾਈਟ ਐਂਜਲ ਫਾਰਮੇਸ਼ਨ: ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਘਰ
ਬ੍ਰਾਈਟ ਐਂਜਲ ਫਾਰਮੇਸ਼ਨ ਜੇਜ਼ੀਰੋ ਗੁਫ਼ਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਾਲੀ ਨੇਰੇਟਵਾ ਵੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਨਦੀ ਵੈਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਭਗ 400 ਮੀਟਰ ਚੌੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਰਬਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਵਹਿ ਰਹੇ ਪਾਣੀ ਨੇ ਬਾਰੀਕ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਾਡਸਟੋਨ ਬਣਾਏ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਬ੍ਰਾਈਟ ਐਂਜਲ ਨੂੰ ਚਮਕਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਗ੍ਰੈਂਡ ਕੈਨੀਅਨ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਹਲਕੇ ਰੰਗ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ।
ਰੋਵਰ ਨੇ ਇੱਥੇ ਲੋਹੇ ਦਾ ਆਕਸਾਈਡ (ਰਸਟ ਵਰਗਾ), ਫਾਸਫ਼ੋਰਸ, ਸਲਫ਼ਰ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਲੱਭਿਆ। ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਤੱਤ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਵੀ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਵੀਆਨਾਈਟ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਗਾਈਟ ਵਰਗੇ ਖਣਿਜ ਮਿਲੇ, ਜੋ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਖਣਿਜ ਲੈਪਰਡ ਸਪਾਟਸ ਵਰਗੇ ਧੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੰਗਲ `ਤੇ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਧੇਰੇ ਪੈਮਾਨੇ `ਤੇ ਮਿਲੇ ਹਨ।
ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਲਈ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਰਬਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਗਲ `ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਪੁਰਾਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਬਾਇਓਸਿਗਨੇਚਰ ਕੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ
ਬਾਇਓਸਿਗਨੇਚਰ ਉਹ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਕ ਜਾਂ ਬਣਤਰੀ ਸੰਕੇਤ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਮੰਗਲ `ਤੇ ਲੱਭੇ ਗਏ ਬਾਇਓਸਿਗਨੇਚਰ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖਣਿਜ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਵਿਵੀਆਨਾਈਟ ਖਣਿਜ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਫਾਸਫ਼ੋਰਸ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਯੋਗ ਗ੍ਰਹਿ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਾਸਾ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਖੋਜ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਖੋਜ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਮੰਗਲ `ਤੇ ਕਦੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਮੌਜੂਦ ਸਨ? ਇਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰੇਗੀ।
ਜੀਵਨ ਜਾਂ ਭੂਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ?
ਇਸ ਖੋਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਭੂਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਹੋਣ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਸਲਫ਼ਰ ਆਧਾਰਿਤ ਚਿੰਨ੍ਹ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ। ਇਹ ਭੂਵਿਗਿਆਨਕ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਧਰਤੀ `ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਸਲਫ਼ਰ ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਤੇ ਮੰਗਲ `ਤੇ ਵੀ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਨਮੂਨੇ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੈਂਪਲ ਰਿਟਰਨ ਮਿਸ਼ਨ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉੱਨਤ ਲੈਬਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਆਇਸੋਟੋਪ ਅਤੇ ਜੀਵਾਸ਼ਮਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਮਿਸ਼ਨ 2030 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਕਰੇਗਾ।
ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ
ਅਰਬਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ `ਤੇ ਪਾਣੀ, ਰਸਾਇਣਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਜੀਵਨ ਸੀ। ਧਰਤੀ `ਤੇ ਪਲੇਟ ਟੈਕਟੋਨਿਕਸ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਮੰਗਲ `ਤੇ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ। ਇਹ ਸਮਾਨਤਾ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ! ਮੰਗਲ `ਤੇ ਲੱਭੇ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਖੋਜ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਕਿਵੇਂ ਫੈਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੀ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਮੰਗਲ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਆਇਆ? ਜਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ? ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰਾਹ `ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਭਵਿੱਖੀ ਨਤੀਜੇ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ ਲਈ ਮਹੱਤਤਾ
ਇਹ ਖੋਜ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਮਾਨਵਤਾ ਲਈ ਵੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖੋਜ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸੇਗੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖੀ ਮੰਗਲ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਖੋਜ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ। ਮੰਗਲ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅੱਜ ਦੇ ਜਲਵਾਯੂ ਬਦਲਾਅ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਆਰਟੀਮਿਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਗੀਆਂ।
ਮੰਗਲ `ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੁਣ ਇੱਕ ਸੁਪਨੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਕੀਕਤ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਰਸੀਵੀਅਰੈਂਸ ਰੋਵਰ ਨੇ ਬਾਇਓਸਿਗਨੇਚਰ ਲੱਭ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਜ਼ਰੀਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਹੋਰ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਖੋਜ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਬਦਲੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਨਵਾਂ ਅਕਾਸ਼ ਦੇਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਉਮੀਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੈਂਪਲ ਰਿਟਰਨ ਮਿਸ਼ਨ ਇਸ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹੇਗਾ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਗ੍ਰਹਿ ਬਣਾਏਗਾ।