ਆਪਣੇ ਹੀ ਬੋਝ ਹੇਠ ਦੱਬ ਸਕਦੈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ; ਆਬਾਦੀ ਕਰਵਾਏਗੀ ਬਰਬਾਦੀ!

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ ਸਿਰ ਦੀ ਪੀੜ
ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਜ਼ ਬਿਊਰੋ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸਫੋਟਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਯੂਨਾਈਟਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਪੌਪੂਲੇਸ਼ਨ ਫੰਡ (ਯੂ.ਐਨ.ਐਫ.ਪੀ.ਏ.) ਅਨੁਸਾਰ 2025 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 255.2 ਮਿਲੀਅਨ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦੇ 3.1 ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਆਰਥਕ ਸੰਕਟ ’ਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਦ ਡੌਨ’ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਵਿਸਥਾਰਤ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਾਧਾ ਨਵੇਂ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ 2030 ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 300 ਮਿਲੀਅਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਲਵੇਗੀ ਅਤੇ 2050 ਤੱਕ 400 ਮਿਲੀਅਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 2050 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਚੀਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਤੀਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।
ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਾਧਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਚੀਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧੇ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਔਸਤਨ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜਨਮ ਦਰ ਮੌਤ ਦਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਵਰਲਡ ਬੈਂਕ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ 2025 ਵਿੱਚ 1.8% ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਔਸਤ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਿਤੀ ‘ਡੈਮੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਡਿਵੀਡੈਂਡ’ ਨੂੰ ਡੈਮੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਬੰਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਕਿਸੇ ਦੋ-ਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ– ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਹ ਘਰੇਲੂ ਖਪਤ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਚੀਨ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ ਇਹ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਵਧਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਅੱਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ।
ਵਰਲਡ ਬੈਂਕ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਐਫ.ਵਾਈ.-2025 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਵਿਕਾਸ ਦਰ 3.0% ਰਹੀ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੀ 2.6% ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਧੀ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ 3% ਵਿੱਚ ਸੀਮਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਔਸਤ (3.2%) ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ। ਏਸ਼ੀਆਨ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਬੈਂਕ (ਏ.ਡੀ.ਬੀ.) ਨੇ ਐਫ.ਵਾਈ.-2025 ਲਈ 2.5% ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਘੱਟ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ। ਸਟੈਟਿਸਟਾ ਅਨੁਸਾਰ 2025 ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦਰ 8.00% ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ 6.81 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਰੇਟ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੱਧ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ 60% ਆਬਾਦੀ 30 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੀ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਲੇਬਰ ਫੋਰਸ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਬਿਨਾ ਹੁਨਰ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਖਰਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰਜ਼ਾ। ਟ੍ਰੇਡਿੰਗ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਅਨੁਸਾਰ 2025 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਡੈਟ ਟੂ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਰੇਸ਼ੋ 74.60% ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੀ.ਈ.ਆਈ.ਸੀ. ਡਾਟਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੂਨ 2024 ਵਿੱਚ ਇਹ 65.2% ਸੀ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ 72.3% ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ, ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ। ਪਬਲਿਕ ਡੈਟ 286.8 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਡੈਟ ਟੂ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਰੇਸ਼ੋ ਜੂਨ 2025 ਵਿੱਚ 70% ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਜ਼ਾ ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਚੀਨ, ਸਾਉਦੀ ਅਰਬ ਅਤੇ ਆਈ.ਐਮ.ਐਫ. ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਹਾਇਤਾ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਪਣਾ ਖਰਚਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਜਟ ਘਾਟਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫਾਈਨੈਂਸ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਜੁਲਾਈ-ਮਾਰਚ ਐਫ.ਆਈ.-2025 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਮਰੀ ਸਰਪਲੱਸ 3.0% ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਦਾ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੇ 1.5% ਤੋਂ ਵਧੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਘਰੇਲੂ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧੇਗੀ, ਪਰ ਬਿਨਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਇਹ ਮਹਿੰਗਾਈ ਨੂੰ ਹੀ ਵਧਾਏਗੀ।
ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਦੀ ਕਮੀ। ਵਰਲਡ ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 2024 ਗਲੋਬਲ ਹੰਗਰ ਇੰਡੈਕਸ (ਜੀ.ਐਚ.ਆਈ.) ਵਿੱਚ 127 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 109ਵੇਂ ਥਾਂ `ਤੇ ਰਿਹਾ, ਜਿੱਥੇ 21% ਆਬਾਦੀ ਅਨਡਰਨੌਰਿਸ਼ਡ ਹੈ ਅਤੇ 45% ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ ਹੇਠਾਂ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੰਟੀਗ੍ਰੇਟਿਡ ਫੂਡ ਸਿਕਿਉਰਿਟੀ ਫੇਜ਼ ਕਲਾਸੀਫਿਕੇਸ਼ਨ (ਆਈ.ਪੀ.ਸੀ.) ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਜੁਲਾਈ 2025 ਵਿੱਚ 68 ਦੇਹਾਤੀ ਜ਼ਿਲਿ੍ਹਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 9 ਫੇਜ਼-2 (ਸਟ੍ਰੈਸਡ) ਅਤੇ 59 ਫੇਜ਼-3 (ਕ੍ਰਾਈਸਿਸ) ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਹਨ। 2025 ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਰਾਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖ਼ਰਾਬ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫੀਡਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਤੀਬਰ ਖੁਰਾਕ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਭਵਿੱਖੀ ਖੁਰਾਕ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਰਾਇਟਰਜ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਲਰ-ਪਾਵਰਡ ਫਾਰਮਿੰਗ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਪਤ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗਰਿੱਡ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ 45% ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ।
ਊਰਜਾ ਸੰਕਟ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਬਰਕਲੇ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ 2025 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਵਰ ਆਊਟੇਜ਼ ਜਾਰੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕੂਲਰ ਡੈਟ 2.7 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਨਾਲ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧੇਗੀ, ਪਰ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ। 2022 ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਆਰਥਿਕ ਦਾ ਸੰਕਟ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਕਮੀ ਨੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ।
ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਧੇਰੇ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਚੀਨ ਨੇ ਆਬਾਦੀ ਕੰਟਰੋਲ ਨੀਤੀਆਂ ਨਾਲ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਨੇ ਘਰੇਲੂ ਖਪਤ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ। ਭਾਰਤ ਵੀ ਡੈਮੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਡਿਵੀਡੈਂਡ ਤੋਂ ਲਾਭ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਚਿੱਤ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਆਮ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਨੀਤੀਗਤ ਉਪਾਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਇਸ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਪਹਿਲਾ, ਜਨਮ ਦਰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ, ਹੁਨਰ-ਆਧਾਰਿਤ ਨੌਕਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੋਕੇਸ਼ਨਲ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਤੀਜਾ, ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਥਿਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨੀ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਆਈ.ਐਮ.ਐਫ. ਅਤੇ ਵਰਲਡ ਬੈਂਕ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਤੁਰੰਤ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣੇ ਪੈਣਗੇ।
ਸੋ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ ਜੋ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ, ਖੁਰਾਕ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ, ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਹੀ ਵਧਾਏਗਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਾ ਕਿ ਬੋਝ ਵਿੱਚ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਚੇਤਾਵਨੀ ਹੈ।