ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਬਾਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਉਲੀ ਧਰਤੀ ਮਉਲਿਆ ਅਕਾਸੁ॥ ਘਟਿ ਘਟਿ ਮਉਲਿਆ ਆਤਮ ਪ੍ਰਗਾਸੁ॥’ ਇਹੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਜੋਤ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਭਾਵ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਘਟ ਵਿੱਚ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ। ‘ਬਲਿਹਾਰੀ ਕੁਦਰਤਿ ਵਸਿਆ॥ ਤੇਰਾ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਈ ਲਖਿਆ॥’ ਦੇ ਭਾਵ-ਅਰਥ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ/ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹਨ! ਹਥਲੇ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਆਏ ਜ਼ਿਕਰ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵਾ ਹੈ।

ਸੁਨੇਹਾ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਕੁਲ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਵੱਜੋ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। –ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸੰਪਾਦਕ

ਡਾ. ਪੀ.ਐਸ. ਤਿਆਗੀ
ਫੋਨ: +91-9855446519

ਕੁਦਰਤ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ, ਭੌਤਿਕ ਦੁਨੀਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਵਰਗੀਆਂ ਨਿਰਜੀਵ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਜੋ ਵੀ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਰੁੱਖ, ਫੁੱਲ, ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ, ਲੈਂਡਸਕੇਪ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ, ਹਵਾ, ਹਰ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕੁਦਰਤ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੇਖਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇ ਕਿ ਫੁੱਲਾਂ, ਪੰਛੀਆਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਪਹਾੜਾਂ, ਅਸਮਾਨ, ਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹਰ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਤਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਪਹਾੜੀ ਸਥਾਨਾਂ `ਤੇ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਬਾਗਾਂ ਵਿੱਚ, ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢੇ `ਤੇ, ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਟਿੰਗ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਚਿੜੀਆਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਣ ਲਈ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਮੁਕਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਾਰਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਮ ਤੌਰ `ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਜਾਂ ਟਰੱਸਟੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਰਚਨਾ ਵਜੋਂ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਸਿੱਖ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਮੂਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਨ- ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਸਫਾਈ, ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੇਵਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਰੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜਬੂਤ ਨੈਤਿਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਹਸਤੀਆਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੋਹੜ ਦਾ ਰੁੱਖ ਅਮਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਪਿੱਪਲ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਸ਼ੋਕ ਦਾ ਰੁੱਖ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੀਵਤ ਦੇਵੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਇੱਕ ਸਿਰਜਣਹਾਰ (ਵਾਹਿਗੁਰੂ) ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕੁਦਰਤ- ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ, ਰੁੱਖ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਧਰਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ- ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਲਈ ਪਿਆਰ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ `ਤੇ ਇਸਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪਰਿਸਰ ਤੋਂ ਵਗਦਾ ਹੈ। ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ, ਹੁਕਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣਾ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹਨ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਕਟ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਜੋਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ- ਦੋਵੇਂ ਰਸਤੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਤੱਤਾਂ (ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਧਰਤੀ, ਰੁੱਖ, ਫੁੱਲ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਸਰਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ।
ਪਵਣੁ ਗੁਰੂ ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਮਾਤਾ ਧਰਤਿ ਮਹਤੁ॥
ਦਿਵਸੁ ਰਾਤਿ ਦੁਇ ਦਾਈ ਦਾਇਆ ਖੇਲੈ ਸਗਲ ਜਗਤੁ॥
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘਾ ਸਤਿਕਾਰ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਸਵਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਸਲੋਕ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੰਨਿਆਂ `ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਆਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਈਕੋਸਿੱਖ (ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ) ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ- ‘ਇੱਕ ਬਗੀਚਾ।’ ਇਹ ਸਰੋਤ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਸਲੋਕਾਂ) ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸਦਭਾਵਨਾਪੂਰਨ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ `ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਸਾਖੀ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਢਿੱਲਾ ਚੋਗਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੌੜਦੇ ਸਮੇਂ ਚੋਗਾ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਕੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਕੁਝ ਫੁੱਲ, ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਟੁੱਟ ਗਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਜੀ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ) ਨੇ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੱਪੜੇ/ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਚੱਲਦੇ ਸਮੇਂ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਚਰਣ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵਤ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾਈਏ। ਇਸ ਸਬਕ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਬੰਧ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਫ਼ਤ ਹਸਪਤਾਲ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਇਲਾਜ ਤੇ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ; ਪੂਜਾ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਰੁੱਖ ਸਿਰਫ਼ ਬਨਸਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਬਲਕਿ ਨਿਮਰਤਾ, ਸਦਗੁਣ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਰਗੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਆਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁਣੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਇੱਕ ਬਾਂਸ ਦੇ ਰੁੱਖ, ਜੋ ਕਿ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਅਡੋਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਚੰਦਨ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਇਸਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਚੰਦਨ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਨੇੜੇ ਉੱਗਦਾ ਨੀਵਾਂ ਕੌੜਾ ਨਿੰਮ ਦਾ ਰੁੱਖ, ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਚੰਦਨ ਦੇ ਰੁੱਖ ਵਰਗਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਬਾਂਸ ਦਾ ਰੁੱਖ, ਜੋ ਇਸਦੇ ਨੇੜੇ ਉੱਗਦਾ ਹੈ, ਚੰਦਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ; ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰੀ ਹੈ।
ਮੈਲਾਗਰ ਸੰਗੇਣ ਨਿੰਮੁ ਬਿਰਖ ਸਿ ਚੰਦਨਹ॥
ਨਿਕਟਿ ਬਸੰਤੋ ਬਾਂਸੋ ਨਾਨਕ ਅਹੰ ਬੁਧਿ ਨ ਬੋਹਤੇ॥
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੁੱਖ ਹਨ: ਬੇਰ, ਪਿੱਪਲ, ਬੋਹੜ, ਅੰਬ, ਕਿੱਕਰ, ਚੰਦਨ, ਨਿੰਮ, ਬਾਂਸ, ਪਾਰਜਾਤ, ਮੌਲਸ਼੍ਰੀ, ਸਿੰਬਲ, ਜੰਡ ਆਦਿ।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈ ਕੇ, ਕੁਝ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੇਮੀ ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ-ਆਧਾਰਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਐਨ.ਜੀ.ਓ. ਈਕੋ ਸਿੱਖ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਦੱਸੇ ਗਏ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਬਾਗ਼ ਬਣਾਇਆ, ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤ ਲਈ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। 2021 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਇਸ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਬਾਗ’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਮੋਗਾ (ਪੰਜਾਬ) ਦੇ ਪੱਤੋ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਜਿਹਾ ਬਾਗ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ/ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖੋਜ ਨੇ 48 ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਤਾਰਾਂ ਦੇਸੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਵਿੱਤਰ ਰੁੱਖ ਚਮਤਕਾਰੀ ਸਾਖੀਆਂ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦਮਨਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜਸਪਾਲ (ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਆਈ.ਏ.ਐਸ. ਅਧਿਕਾਰੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੇਚਰ ਐਂਡ ਹੈਲਥ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ) ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ `ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁਖ ਭੰਜਨੀ ਬੇਰ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਵਿੱਤਰ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕਲੋਨ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਇੱਕ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਪਵਿੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ 400 ਸੌ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਾਣੇ 3 ਬੇਰੀ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਨ: ਦੁਖ ਭੰਜਨੀ ਬੇਰੀ (ਇੱਕ ਕੋਹੜੀ ਇਸ ਰੁੱਖ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਲਾਅ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਇੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ); ਬੇਰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ (ਇਹ ਰੁੱਖ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਹਸਤੀ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ); ਇਲਾਇਚੀ ਬੇਰ (ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਇਸ ਰੁੱਖ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਸਨ ਤੇ ਮੱਸੇ ਰੰਘੜ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਇਹ ਹਨ: ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੇਰ ਸਾਹਿਬ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ); ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਲਖੀਸਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਫਲਾਹੀ ਸਾਹਿਬ (ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਥਾਨ `ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਦਾਤੂਨ ਤੋਂ 4 ਫਲਾਹੀ ਦੇ ਰੁੱਖ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਸਨ); ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਿਪਲੀ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ (ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ); ਉਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਚੰਪਾਵਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੀਠਾ ਰੀਠਾ ਸਾਹਿਬ (ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਖੁਦ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਨਾਲ ਇਸ ਸਥਾਨ `ਤੇ ਆਏ ਸਨ); ਮੋਹਾਲੀ (ਪੰਜਾਬ) ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅੰਬ ਸਾਹਿਬ (ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਭਾਈ ਖੁਰਮ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ) ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੰਦੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇਮਲੀ ਸਾਹਿਬ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਉਦਾਸੀ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਸਥਾਨ `ਤੇ ਇਮਲੀ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠ ਬੈਠੇ ਸਨ)।
ਉਪਰੋਕਤ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਤੋਂ, ਆਓ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਉਹ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਈਏ ਜਿਸਦੀ ਇਹ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰ ਗ੍ਰਹਿ ਮਿਲ ਸਕੇ। ਆਓ ਅਸੀਂ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਓਨਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਕਰੀਏ, ਜਿੰਨਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀ ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਰੁੱਖ’ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ- ਮਾਂ, ਪਿਤਾ, ਭਰਾ, ਧੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ:
ਕੁਝ ਰੁੱਖ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਤ ਲਗਦੇ ਨੇ
ਕੁਝ ਰੁੱਖ ਲਗਦੇ ਮਾਵਾਂ
ਕੁਝ ਰੁੱਖ ਨੂੰਹਾਂ-ਧੀਆਂ ਲੱਗਦੇ
ਕੁਝ ਰੁੱਖ ਵਾਂਗ ਭਰਾਵਾਂ।