ਆਤਮ ਚਿੰਤਨ, ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੇ ਰਾਹ

*ਇਕਬਾਲ-ਏ-ਸ਼ਰੀਫ*
ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਜ਼ ਬਿਊਰੋ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਵਾਜ਼ ਸ਼ਰੀਫ ਵੱਲੋਂ 1999 ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਲੰਘਣਾ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹਿੰਦ-ਪਾਕਿ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਵਰਗਾ ਹੈ। ਨਵਾਜ਼ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਵੱਲੋਂ ਦੁਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿ ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਦੀ ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਇੱਕ ‘ਉਦੇਸ਼ਪੂਰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ’ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਰੀਫ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਤ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਆਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਨਵਾਜ਼ ਸ਼ਰੀਫ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਕਫ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ-ਨਵਾਜ਼ (ਪੀ.ਐੱਮ.ਐੱਲ.-ਐੱਨ.) ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ `ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ ਹਨ। ਮੁੜ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੀ.ਐੱਮ.ਐੱਲ.-ਐੱਨ. ਦੀ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਿਆਂ ਸ਼ਰੀਫ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਈ ਵੱਲੋਂ ਆਰੰਭੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ’ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਸੂਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਸਮਝੌਤਾ ਜੋ ਕਿ 21 ਫਰਵਰੀ 1999 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਰਮਿਆਨ ਸ਼ਾਂਤੀ-ਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ’ਚ ਇੱਕ ਮੀਲ ਦਾ ਪੱਥਰ ਸੀ। ਉਂਜ ਉਮੀਦ ਦੇ ਇਹ ਪਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਕਾਇਮ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ’ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਘੁਸਪੈਠ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ ਨੇ ਇਸ ਭਰੋਸੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ।
‘ਡਾਨ’ ਅਖਬਾਰ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਸਹੁੰਚੁੱਕ ਸਮਾਗਮ ਨੂੰ ਚਿੰਨਿ੍ਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਰੀਫ ਨੇ ‘ਪਨਾਮਾ ਪੇਪਰਜ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ’ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਕਰੜੇ ਹੱਥੀਂ ਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਫ ਨੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਕਿ ਸਾਬਕਾ ਆਈ.ਐਸ.ਆਈ. ਮੁਖੀ ਜ਼ਹੀਰੁਲ ਇਸਲਾਮ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਟਾਈਕੂਨ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਨਵਾਜ਼ ਸ਼ਰੀਫ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚੋਣ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂ.ਏ.ਈ. ਆਧਾਰਤ ਕੰਪਨੀ ਤੋਂ 10,000 ਦਿਰਹਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ 2017 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੁਆਰਾ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਯੋਗ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਸ਼ਰੀਫ਼ ਨੇ ਪੀ.ਐਮ.ਐਲ.-ਐਨ. ਦੀ ਜਨਰਲ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ, “ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕੀਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਡੀ ਗਲਤੀ ਸੀ।”
ਸਿਆਸੀ ਮੋਰਚੇ ’ਤੇ ਸ਼ਰੀਫ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਉਭਰਨਾ ਤੇ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਤਾਈ ਇੱਛਾ, ਆਸ ਦੀ ਕਿਰਨ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਮੁੜ ਮੁਲੰਕਣ ਕਰੇ। ਇੱਥੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸ਼ਰੀਫ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਤਮ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਇਸ ਪਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਯਤਨ ਨਵਿਆਉਣ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ?
ਸ਼ਰੀਫ ਨੇ 1998 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸੀ: “ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਿਲ ਕਲਿੰਟਨ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ 5 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।”
ਉਹ 21 ਫਰਵਰੀ 1999 ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਅਤੇ ਵਾਜਪਾਈ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ `ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਪਾਰ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰ ਗਈ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਰੀਫ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਘੁਸਪੈਠ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਰਣਧੀਰ ਜੈਸਵਾਲ ਨੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸ਼ਰੀਫ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਦਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਹੈ: “ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਮੁੱਦੇ `ਤੇ ਸਾਡੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋ। ਅਸੀਂ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਉਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।”
ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸ਼ਰੀਫ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਵਾਜਪਾਈ ਨੂੰ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਹੱਥ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੁਆਰਾ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਤੀਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਫਰਵਰੀ 2016 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਵਾਜਪਾਈ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਾਰਗਿਲ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਕਾਰਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਲਾਹੌਰ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਵਿੱਚ ਛੁਰਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਜਪਾਈ ਨੇ ਸਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਹੀ ਗੱਲ ਕਹਾਂਗਾ- ਉਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ `ਤੇ (ਕਾਰਗਿਲ ਵਿੱਚ) ਪਿੱਠ ਵਿੱਚ ਛੁਰਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।” ਉਦੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਵਿਕਾਸ ਸਵਰੂਪ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਰੀਫ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਸੀ: “ਨਵਾਜ਼ ਸ਼ਰੀਫ ਨੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।”
ਹਿੰਦ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਵਿਆਪਕ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਵੀ ਇਹ ਇਕਬਾਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਸਾਲ 2019 ਦੇ ਪੁਲਵਾਮਾ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਬੰਧ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਮੁਲਕ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਾਰਤੀ ਅਮਲੇ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਲਈ ਸ਼ਰੀਫ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸੁਲ੍ਹਾ ਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਖਿੜਕੀ ਖੋਲ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਭੁਲਾਉਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੂਟਨੀਤਕ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ’ਤੇ ਮੁੜ ਝਾਤ ਮਾਰਨ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ- ਦੋਵੇਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ, ਜੋ ਭਾਵੇਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੈ ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੇ ਰਾਹ ਤਲਾਸ਼ਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਅਤੀਤ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤਲਾਸ਼ ਕੇ ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੈ।