ਕੀ ਪੌਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ?

ਡਾ. ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ
ਫੋਨ: +91-9855446519
ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਤ ਜੀਵ ਹਨ- ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ; ਪਰ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਰਗਾ ਦਰਜਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਜੀਵ ਹਸਤੀਆਂ ਵਜੋਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਹਿਲਜੁਲ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਪੈਸਿਵ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ।

ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਜੀਵ ਮੰਨਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਿਰ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਪੌਦੇ ਵੀ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਵਧਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਪ੍ਰਜਨਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਮੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਿਮਾਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲਦੇ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਦਲਾਵਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਝੁਕਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਪੌਦੇ ਛੁਈ ਮੁਈ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਜਾਨਵਰ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗਤ ਸੰਕੇਤਾਂ, ਆਡੀਓ ਸੰਕੇਤਾਂ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਪਰ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੌਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ `ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ‘ਬੋਲਦੇ’ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ; ਪਰ ਉਹ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉੱਘੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ `ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਵਰਗੀ ਬਣਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ! ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਡਾਰਵਿਨ ਦੀ ਜੜ੍ਹ-ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਗਲਤ ਸੀ, ਪਰ ਵਧੇਰੇ ਆਧੁਨਿਕ ਖੋਜ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੌਦੇ ਸੰਚਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਦੂਜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ `ਤੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੇਖ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਕ ਸੰਕੇਤ, ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਸਿਗਨਲਿੰਗ ਅਤੇ ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ਲ ਨੈਟਵਰਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹੈ।
ਰਸਾਇਣਕ ਸੰਕੇਤ: ਪੌਦੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ, ਪਰ ਉਹ ਦੂਜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ‘ਗੱਲ’ ਕਰਨ ਲਈ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ! ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹੈ ਨਾ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਪਰਫਿਊਮ ਛਿੜਕਿਆ ਹੈ? ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਚੰਗੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ! ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਜੋ ਖੁਸ਼ਬੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਿਲਚਸਪ ਤਰੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਮਿਸ਼ਰਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਖੁਸ਼ਬੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਜਦੋਂ ਗੋਭੀ ਦੀ ਚਿੱਟੀ ਤਿਤਲੀ ਦੇ ਸੁੰਡੇ ਗੋਭੀ ਅਤੇ ਬਰੋਕਲੀ `ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਪੌਦੇ ਖੁਸ਼ਬੂਆਂ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਖੁਸ਼ਬੂਆਂ, ਸੁੰਡੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਰਜੀਵੀ ਭਰਿੰਡਾਂ, ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਲਾਰਵੇ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪੌਦਾ ਮਦਦ-ਮਦਦ ਪੁਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਭਰਿੰਡ ਲਾਰਵੇ ਨੂੰ ਖਾ ਕੇ ਪੌਦੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਲਾਅਨ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘੇ ਹੋ ਜੋ ਕੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਘਾਹ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਹੈ? ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਘਾਹ, ਲਾਅਨ ਮੋਵਰ (ਘਾਹ ਕੱਟਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ) ਦੁਆਰਾ ‘ਹਮਲਾ’ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਘਾਹ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ, ਲਾਅਨ ਮੋਵਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਇਹ ਖੁਸ਼ਬੂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਰਸਾਇਣਕ ਸੰਕੇਤ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਸਾਇਣਕ ਨੂੰ ਅਸਥਿਰ ਜੈਵਿਕ ਮਿਸ਼ਰਣ (ੌਰਗਅਨਚਿ ੜੋਲਅਟਲਿੲ ਛੋਮਪੋੁਨਦਸ, ੜੌਛਸ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿਥਾਈਲ ਜੈਸਮੋਨੇਟ, ਜੋ ਕਿ ਹਮਲੇ ਅਧੀਨ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਘਾਹ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਕੀੜੇ ਦੇ ਲਾਰਵੇ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਖਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮਿਥਾਈਲ ਜੈਸਮੋਨੇਟ ਜ਼ਖਮੀ ਪੌਦੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਰਾਹੀਂ ਉਸੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਗੈਰ-ਨੁਕਸਾਨ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਗੈਰ-ਹਮਲਾਵਰ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਚਾਅ-ਸੰਬੰਧੀ ਅਸਥਿਰ ਜੈਵਿਕ ਮਿਸ਼ਰਣ (ੜੌਛ) ਮਿਥਾਈਲ ਸੈਲੀਸਾਈਲੇਟ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰਸਾਇਣਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦਰਦ ਨਿਵਾਰਕ, ਐਸਪਰੀਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ ਲਈ ਰਸਾਇਣਕ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਰਕਿਡ (ਓਫਾਈਰਸ) ਫੁੱਲ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਮਾਦਾ ਓਫਾਈਰਸ ਭਰਿੰਡਾਂ ਵਰਗੀ ਗੰਧ ਛੱਡਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਰ ਗੰਧ ਦੁਆਰਾ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਰਕਿਡ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਮਾਦਾ ਭਰਿੰਡ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੇਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਕਿਡ ਫੁੱਲ ਪਰਾਗਣਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ੜੌਛਸ ਜੜ੍ਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਹੀਂ, ਭੂਮੀਗਤ ਤੌਰ `ਤੇ ਵੀ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜੜ੍ਹ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹਮਲਾਵਰ ਫੰਜਾਈ ਜਾਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਉਤੇਜਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜੜ੍ਹ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ੜੌਛਸ ਵੀ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਲਾਭਦਾਇਕ ਫੰਜਾਈ ਜਾਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਫੰਜਾਈ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਜਜ਼ਬ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਤੋਂ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਗੈਸ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਧੁਨੀ ਸੰਕੇਤ: ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਾਰੀਆਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਫ਼ 20 ਤੋਂ 20,000 ੍ਹਡ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੌਦੇ ਵੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਧੁਨੀ ਸੰਕੇਤ ਉਸ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਸੁਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ 2013 ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਨੇ ਮਿਰਚਾਂ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ `ਤੇ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ `ਤੇ ਦਿਖਾਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਲੀਆਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪੌਦੇ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਈਬ੍ਰੇਸ਼ਨਾਂ ਘੱਟ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਦੀਆਂ ‘ਆਵਾਜ਼ਾਂ’ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਦੂਜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ‘ਮਾੜੇ’ ਜਾਂ ‘ਚੰਗੇ’ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕਲਿੱਕ-ਕਲਿੱਕ ਵਰਗੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਣਨ ਦੀ ਰੇਂਜ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਿਰੇ `ਤੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਇਲਮ (ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ‘ਪਾਈਪਾਂ’ ਦਾ ਨੈੱਟਵਰਕ, ਜੋ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੌਦੇ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਬੁਲਬੁਲਾ ਫਟਣ ਵਰਗੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ; ਪਰ ਇਹ ਅਲਟਰਾਸੋਨਿਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜਿਆਂ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਖਾਸ ਫ੍ਰੀਕੁਐਂਸੀ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਕਰਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਮਾਲੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸੱਚਾਈ ਹੋਵੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ! ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵੀਨਸ ਫਲਾਈਟ੍ਰੈਪ ਦਾ ਸਨੈਪ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਦੂਜੇ ਵੀਨਸ ਫਲਾਈਟ੍ਰੈਪ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ਲ ਨੈੱਟਵਰਕ: ਪੌਦਿਆਂ ਨੇ ਫੰਜਾਈ ਦੇ ਭੂਮੀਗਤ ਨੈੱਟਵਰਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਤਰੀਕਾ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨੈੱਟਵਰਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ਲ ਨੈੱਟਵਰਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਕ ਸੰਕੇਤ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਵੀ ਖਤਰਿਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੀੜਿਆਂ ਜਾਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ਲ ਨੈੱਟਵਰਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਆਂਢੀ ਪੌਦਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਕੇ ਦੁਰਲੱਭ ਸਰੋਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ਾ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਸਹਿਜੀਵ ਹੈ, ਇਸ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਫੰਜਾਈ- ਦੋਵੇਂ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ਲ ਨੈੱਟਵਰਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਭੂਮੀਗਤ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਵਾਂਗ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨੈੱਟਵਰਕ ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 80% ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੌਦੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਪੌਦੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਤਣਾਅ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਆਂਢੀ ਤਣਾਅ ਰਹਿਤ ਪੌਦੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤਣਾਅ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਣ।
ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਸਿਗਨਲਿੰਗ: ਪੌਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ `ਤੇ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿਜਲਈ ਸਿਗਨਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਰੋਨ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੌਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵੀਨਸ ਫਲਾਈ ਟ੍ਰੈਪ ਨਾਮਕ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਪੱਤਿਆਂ `ਤੇ ਕੀੜੇ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਬਿਜਲਈ ਸਿਗਨਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੀਮੋਸਾ ਪੁਡਿਕਾ (ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਪੌਦਾ, ਛੁਈ ਮੁਈ) ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ `ਤੇ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਮੁੜਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਵਿਧੀ ਹੈ। ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਿਗਨਲ ਭੇਜ ਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਗਨਲ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਢਲੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਵੀਨਸ ਫਲਾਈਟ੍ਰੈਪ ਵਿੱਚ ਪੱਤੇ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਜਾਂ ਬੰਦ ਕਰਨਾ। ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਿਗਨਲ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ `ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਤੇਜ਼ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਿਗਨਲ ਨੇੜਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਹਮਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬਚਾਅ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਧਿਆਨ ਦਿਓ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੰਚਾਰ ਸੂਚੀ ਅਜੇ ਵੀ ਅਧੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੈਂਸਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੌਦਾ-ਸੰਚਾਰ ਖੋਜ ਦਾ ਖੇਤਰ ਨਵਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਣਜਾਣ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਸੰਕੇਤ ਮਾਰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਫੰਡਿੰਗ ਏਜੰਸੀਆਂ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ `ਤੇ ਖੋਜ ਅਕਸਰ ਤਰਜੀਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਹੈ। ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸਾਡੇ ਮਨੁੱਖ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਪਹੁੰਚ ਵੱਲ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਟਿਕਾਊ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਰ ਕਰਨ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਹਰ ਜਾਓ, ਤਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪਲ ਕੱਢੋ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ `ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ, ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ, ਜਦੋਂ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦਰਦ ਅਤੇ ਪੀੜ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋ। ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਘਾਹ `ਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖੋ ਜਾਂ ਫੁੱਲ ਤੋੜੋ, ਤਾਂ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਉਹ ਬੇਚਾਰਾ ਜ਼ਖਮੀ ਪੌਦਾ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਤੋਂ ਮਦਦ ਲਈ ਪੁਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਇਸਨੂੰ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ!
—
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਭਾਗ,
ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਜਲੰਧਰ।