ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ: ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਅਦਿੱਖ ਖ਼ਤਰਾ

ਡਾ. ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ*
ਫੋਨ: +91-9855446519
ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, “ਅਵਲਿ ਅਲਹ ਨੂਰੁ ਉਪਾਇਆ ਕੁਦਰਤਿ ਕੇ ਸਭ ਬੰਦੇ॥ ਏਕ ਨੂਰ ਤੇ ਸਭੁ ਜਗੁ ਉਪਜਿਆ ਕਉਨ ਭਲੇ ਕੋ ਮੰਦੇ॥” ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ; ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਬਣਾਏ। ਇੱਕੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਰੱਬ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਜਾਂ ਛੋਟਾ, ਚੰਗਾ ਜਾਂ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਸਾਰੇ ਬਰਾਬਰ ਹਨ।

ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਹੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਧਾਰਮਿਕ, ਭਾਸ਼ਾਈ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ; ਮਹਾਂਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਸੁਪਰਮੇਸੀ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ, ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਰੂਸ ਅਤੇ ਯੂਕਰੇਨ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਤਣਾਅ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਵਰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਰ ਸੁਪਰ ਪਾਵਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਦਖਲ ਨਾਲ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਜੰਗਬੰਦੀ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਛੋਟੇ ਦੇਸ਼ਾਂ `ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ `ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਲੜਾਈਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਬਰਛੇ, ਧਨੁਸ਼ ਅਤੇ ਤੀਰ ਵਰਗੇ ਸਾਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ; ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੀਥਲ, ਡਰਾਉਣੇ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਅੱਜ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੋਪਾਂ, ਟੈਂਕ, ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ, ਡਰੋਨ, ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਆਦਿ। ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਗਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ, ਡਰੋਨ, ਬੰਬ ਅਕਸਰ ਆਮ ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ `ਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਅਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਘਾਤਕ ਹਥਿਆਰ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਦੋ ਵਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਮੌਕਿਆਂ `ਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ‘ਲਿਟਲ ਬੁਆਏ’ ਨਾਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬੰਬ 6 ਅਗਸਤ 1945 ਨੂੰ ਜਾਪਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ‘ਫੈਟ ਮੈਨ’ ਨਾਮ ਦਾ ਦੂਜਾ ਬੰਬ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਜਾਪਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਗਾਸਾਕੀ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮੂਰਖਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਭਿਆਨਕ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਮਾਨਤਾ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ।
ਸੀਮਤ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਟੈਸਟ ਪਾਬੰਦੀ ਸੰਧੀ (1963), ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ `ਤੇ ਸੰਧੀ (1968), ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ `ਤੇ ਸੰਧੀ (2017) ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹਥਿਆਰਾਂ `ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅਦਿੱਖ, ਘੱਟ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਚਰਚਿਤ ਏਜੰਟਾਂ `ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਯੁੱਧ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਤਬਾਹੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਬਾਹੀ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਰਸਾਇਣਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
ਆਓ, ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਝੀਏ ਕਿ ਰਸਾਇਣਕ ਯੁੱਧ ਕੀ ਹਨ? ਰਸਾਇਣਕ ਯੁੱਧ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਅਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਣ, ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਜਾਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਰਸਾਇਣਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ। ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਗੈਸ, ਤਰਲ ਜਾਂ ਠੋਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ `ਤੇ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰਸਾਇਣਕ ਏਜੰਟਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ, ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ: 1. ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਦਿਮਾਗੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਦੇ ਹਨ, 2. ਛਾਲੇ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟ ਜੋ ਚਮੜੀ ਅਤੇ ਸਾਹ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ, 3. ਸਾਹ ਘੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟ ਜੋ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦਮ ਘੁੱਟਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ 4. ਖੂਨ ਦੇ ਏਜੰਟ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਹੈ। ਰਸਾਇਣਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੀਨ ਅਤੇ ਮਸਟਰਡ ਗੈਸ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। 1915 ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਨੇ ਯਪ੍ਰੇਸ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਫੌਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਲੋਰੀਨ ਗੈਸ ਛੱਡੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਰਸਾਇਣਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਫਾਸਜੀਨ ਅਤੇ ਸਲਫਰ-ਮਸਟਰਡ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਅਤੇ ਛਾਲੇ ਪੈ ਗਏ।
ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੀਮਤ ਸੀ। 1961 ਤੋਂ 1971 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੀਅਤਨਾਮ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਅਮਰੀਕੀ ਫੌਜ ਨੇ ਏਜੰਟ ਔਰੇਂਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਰਸਾਇਣਕ ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਡੀਫੋਲੀਐਂਟ ਹੈ, ਇਸ ਰਸਾਇਣ ਨੂੰ ਵੀਅਤਨਾਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਯੁੱਧ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਸਾਇਣਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੀਰੀਆ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ (2013) ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ (1980) ਦੌਰਾਨ। ਰਸਾਇਣਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਧੀਨ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਰਸਾਇਣਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਸਤਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਬਾਇਓਵਾਰਫੇਅਰ, ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ, ਮਨੁੱਖਾਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਜਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਜਾਂ ਮੌਤ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਜਰਾਸੀਮ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਏਜੰਟਾਂ- ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਵਾਇਰਸ, ਫੰਜਾਈ, ਜਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਦੇ ਇੱਕ ਢੰਗ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੈਵਿਕ-ਹਥਿਆਰਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਸੂਖਮ-ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਐਂਥ੍ਰੈਕਸ, ਚੇਚਕ, ਪਲੇਗ, ਤੁਲਾਰੇਮੀਆ ਅਤੇ ਬੋਟੂਲਿਨਮ ਟੌਕਸਿਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਏਜੰਟ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀ ਜਾਂ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਰੋਕਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਜਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬੰਬਾਂ ਜਾਂ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਵਾਰਹੈੱਡਾਂ ਵਰਗੇ ਵਿਸਫੋਟਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਸੰਕਰਮਿਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਡਣ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਤੱਕ, ਇਸਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੰਭੀਰ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਬੂਤ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਕੋਲ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੱਧਯੁਗੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਜਰਮਨੀ ਨੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਐਂਥ੍ਰੈਕਸ ਅਤੇ ਗਲੈਂਡਰ ਨਾਲ ਸੰਕਰਮਿਤ ਕਰਕੇ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਸਮੇਤ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਖਾਸ ਕਰ ਜਾਪਾਨੀਆਂ ਨੇ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀਆਂ `ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ, ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਆਬਾਦੀ- ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜੈਵਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਆਧੁਨਿਕ ਬਾਇਓਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੇ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜੈਨੇਟਿਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਸੋਧਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਖਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਰੋਧਕ ਤਣਾਅ ਦੇ ਉਭਾਰ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਜੈਵਿਕ ਅਤਿਵਾਦ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ, ਜਿੱਥੇ ਗੈਰ-ਰਾਜਕੀ ਕਾਰਕ ਨਾਗਰਿਕਾਂ `ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਏਜੰਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਜੈਵਿਕ ਹਥਿਆਰ ਐਟਮ ਬੰਬ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਘਨ, ਆਰਥਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਅਤਿਵਾਦ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੈਵਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਭਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਛੂਤ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਕੇ ਫੈਲਦੇ ਹਨ। ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵਿਤ ਖ਼ਤਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ, ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਅੰਟਾਰਕਟਿਕ ਖੋਜ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਐਮਾਜ਼ੋਨੀਅਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਤੱਕ। ਕੋਵਿਡ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗਿਣਤੀ, ਇਸਦੀ ਵਧਦੀ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ `ਤੇ ਨਤੀਜੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ `ਤੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੈਵਿਕ ਖ਼ਤਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫੈਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਰਹੱਸ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਕੋਰੋਨਾ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਇੱਕ ਜੈਵਿਕ ਹਮਲਾ ਸੀ? 2 ਜਨਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਵਾਇਰਸ ਵੁਹਾਨ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਵਾਇਰੋਲੋਜੀ `ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਜੈਵਿਕ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ; ਪਰ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਪੋਸਟ ਦੁਆਰਾ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡੂੰਘੇ ਨੈਤਿਕ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਨਾਗਰਿਕ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਘਾਤਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੈ। ਵਿਆਪਕ ਬਿਮਾਰੀ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ `ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਅਣ-ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। 1972 ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਜੈਵਿਕ ਹਥਿਆਰ ਸੰਮੇਲਨ, ਜੈਵਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ `ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਵਿਸ਼ਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਲਈ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੈਵਿਕ ਏਜੰਟਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤੋਂ, ਬਾਇਓਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਅਤਿਵਾਦ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨੈਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ ਯੁੱਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਹਿਯੋਗ, ਸਖਤ ਤਸਦੀਕ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਓ ਆਪਾਂ ਸਾਰੇ ਮਤਭੇਦ ਭੁਲਾ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਈਏ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰੀਏ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਏਕ ਨੂਰ ਤੇ ਸਭੁ ਜਗੁ ਉਪਜਿਆ ਕਉਨ ਭਲੇ ਕੋ ਮੰਦੇ॥’
—
(*ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਭਾਗ, ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਜਲੰਧਰ)