ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਕਾਰਨ 1,000 ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ
ਰਿਜ਼ਵਾਨ (ਕਰਾਚੀ)
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲਗਭਗ 34 ਫ਼ੀਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਮਾਨਸਿਕ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਸਥਿਤੀ ਕਿੰਨੀ ਖਰਾਬ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੰਘੇ ਸਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਕਾਰਨ 1,000 ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (ਡਬਲਯੂ.ਐੱਚ.ਓ.) ਦੀ ਸਾਲ 2022 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਐਂਗਜ਼ਾਈਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ 15-20% ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਯੂਨੀਸੇਫ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 10 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੱਚੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 40% ਨੂੰ ਸਕੂਲੀ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਅੰਕੜੇ ਅਤੇ ਵਿਗੜਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿਮਾਗੀ ਸਿਹਤ ਬਾਰੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਅੰਕੜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ। ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲਗਭਗ 34 ਫ਼ੀਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਲੰਘੇ ਸਾਲ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਤਮਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦਰਜ ਹੋਈਆਂ, ਜੋ ਬਦਤਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਐਕਸਪਰਟਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ 10 ਫ਼ੀਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਵਿੱਚ ਹੈ।
‘ਸਮਾ ਟੀ.ਵੀ.’ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ 26ਵੇਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗ ਸੰਮੇਲਨ ਦੌਰਾਨ ਐਕਸਪਰਟਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਤੀਜੇ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਸੰਘਰਸ਼, ਸਮਾਜਿਕ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਨੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਹਰ ਤਿੰਨ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪੰਜ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (ਡਬਲਯੂ.ਐੱਚ.ਓ.) ਦੀ 2023 ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ 20% ਵਧ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ `ਚ ਕੁੱਲ ਮੌਤਾਂ ਦੇ 13% ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲੈਂਸਟ ਨੇ 2024 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ 20 ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਅਜੇ ਵੀ ਬੇਹਾਲ ਹੀ ਹਨ।
ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ
ਕਰਾਚੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ ਅਫ਼ਰੀਦੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਐਂਗਜ਼ਾਈਟੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਮ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਘਰੇਲੂ ਝਗੜਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਛਾਣ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਾ ਵਿਗੜਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਿਆ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਫ਼ਰੀਦੀ ਨੇ ਹੋਰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 18-35 ਸਾਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ 45% ਨੂੰ ਐਂਗਜ਼ਾਈਟੀ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੈ, ਜੋ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦਰ (2024 ਵਿੱਚ 8.5%) ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਕਾਰਨ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਕੜਾ 50% ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਘਰੇਲੂ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ 30% ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ ਦੀ 2023 ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਡਰੱਗ ਬਿਊਰੋ (2022) ਅਨੁਸਾਰ 7 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਹੈਰੋਇਨ ਅਤੇ ਕੈਨਾਬਿਸ ਵਰਗੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਲਤ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਜੋ ਮਾਨਸਿਕ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ 60% ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਧਦੇ ਤਲਾਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ (ਹਰ ਸਾਲ 20,000 ਤੋਂ ਵੱਧ) ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ (ਲਗਭਗ 2% ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ.)।
ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਘੱਟ ਸਾਧਨ: ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ
ਐਕਸਪਰਟਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਕਮੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਚਿੰਤਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਕੇਅਰ ਟੇਕਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 24 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਲਈ 90 ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਹਨ। ਗਲੋਬਲ ਹੈਲਥ ਸਟੈਂਡਰਡ ਅਨੁਸਾਰ 10,000 ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 550,000 ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਅਸਲੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਦੀ 2024 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖਰਚਾ ਕੁੱਲ ਬਜਟ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ 0.4% ਹੈ, ਜੋ ਭਾਰਤ (0.9%) ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ (0.6%) ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ 70% ਮਰੀਜ਼ ਇਲਾਜ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਕੜਾ 90% ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਲੰਕ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਾਰਨ 60% ਲੋਕ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੈਂਸਟ ਜਰਨਲ ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਹਰ ਸਾਲ 1.5 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ।
ਹੱਲ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ: ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ
ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਐਕਸਪਰਟਾਂ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਫ਼ਰੀਦੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਬਜਟ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ-ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਊਂਸਲਿੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਡਬਲਯੂ.ਐੱਚ.ਓ. ਨੇ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਪਲੈਟਫ਼ਾਰਮਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਐਪਸ ਅਤੇ ਹੈਲਪਲਾਈਨਾਂ) ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ‘ਕਿਰਨ’ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਰਗੇ ਹਨ ਅਤੇ 50% ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਨਸ਼ੇ ਵਿਰੁੱਧ ਐਨ.ਡੀ.ਪੀ.ਏ. (ਨੈਸ਼ਨਲ ਡਰੱਗ ਪੌਲਿਸੀ ਐਂਡ ਅਥਾਰਟੀ) ਨੇ 2024 ਵਿੱਚ 1 ਲੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹੈਬਿਲਟੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਅਜੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈਂਟਰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਘਰੇਲੂ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਸੰਮੇਲਨ ਇੱਕ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਜੇ ਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਹੋਰ ਵਧਣਗੇ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦੇਣਗੇ। ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।