ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਜਾਨਵਰ

ਡਾ. ਰਛਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਾਜਵਾ
(ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਪਸ਼ੂਧਨ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਚਿਕਿਤਸਕ)
ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂ ਚਿਕਿਤਸਕਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੇ, ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਪਾਲਤੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਵੈਟਰਨਰੀ ਦਿਵਸ ਦੀਆਂ ਵਧਾਈਆਂ। ਇਸ ਮੌਕੇ `ਤੇ, ਆਓ ਅਸੀਂ “ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਾਰਮ ਕੁੱਤੇ” ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਕੁੱਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਇਸ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰੀਏ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਾਂਗਾ। 1950 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਖੇਤੀ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰਕ ਉਦਮ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮੁੱਖ ਅਨਾਜ, ਕੁਝ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲਾਂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਉਗਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਖੇਤ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਕੁਝ ਸਾਥੀ ਜਾਨਵਰ ਤੇ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਡੇਅਰੀ ਜਾਨਵਰ ਪਾਲਦੇ। ਵਾਧੂ ਦੁੱਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਮੱਖਣ, ਲੱਸੀ ਅਤੇ ਘਿਓ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅੰਡੇ ਤੇ ਮਾਸ ਲਈ ਕੁਝ ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਰਗੇ ਵੀ ਪਾਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਫਾਰਮ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਇੱਕ ਗੋਲ ਮਾਡਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਫਸਲਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਚਾਰੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਖਾਦ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਰਸਾਇਣ-ਮੁਕਤ ਕੁਦਰਤੀ-ਪੁਨਰਜਨਮ ਖੇਤੀ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਦਾ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦੇ ਆਪਣੇ ਫਾਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਨਿਵਾਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਹਰੇਕ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਪਸੰਦੀਦਾ ਕੁੱਤੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ‘ਵਰਕ-ਡੌਗ’ ਵਰਗਾ ਜੋ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਫਾਰਮ `ਤੇ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ। ਦੂਜਾ ਕੁੱਤਾ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਘਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਖੇਤ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਪਸ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਡੇ ਫਾਰਮ `ਤੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਾਡੇ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੇਖਿਆ।
ਇਸ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁੱਤੇ ਕੋਲ ਗਾਵਾਂ, ਭੇਡਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰਨ ਦਾ ਹੁਨਰ ਹੈ। ਇਹ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਫਾਰਮ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਲਾਈਨਾਂ `ਤੇ ਗਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਰਗੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਚਰਾਗਾਹ ਵਿੱਚ ਪਾਲੀਆਂ ਮੁਰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਉਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਫਾਰਮ ਕੁੱਤੇ ਇੱਕ ਉਦੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ- ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਦੌੜਨਾ ਹੋਵੇ, ਫਾਰਮ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਚਰਵਾਹੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਾਥੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੁੱਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਘਾਹ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ (ਇੱਕ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਰੱਖ ਕੇ) ਮੁਰਗੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਓਗੇ। ਫਾਰਮ ਕੁੱਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਾਥ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਅਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।
ਅਜਿਹੇ ਖੇਤੀ ਸਿਸਟਮ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਲਾਭਕਾਰੀ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ ਸਨ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਸਨ। ਕਿਸਾਨ ਖੁਸ਼, ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਨ। ਪੇਂਡੂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਾਰਮ `ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਉਤਮਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਕਣਕ ਤੇ ਝੋਨੇ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਫਾਰਮ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ, ਸੀਰੀ, ਡੇਅਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀ ਜਾਨਵਰ ਕੁੱਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਬੰਧ ਖੇਤ ਦੀ ਸਿਹਤ, ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਖੇਤ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਸਮੇਤ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ, ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ, ਖੁਸ਼ੀ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੇ ਸੁਹਜ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ: ਪੰਜਾਬ ਅਮਰ ਗਿਆਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮਿਸ਼ਨ (ਪਾਗਮ) ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਗਮ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਲੋੜਵੰਦ ਕਿਸਾਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਪੇਂਡੂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਗੋਦ ਲੈਣ – ਉਚ ਮੁੱਲ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ (ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲ, ਮਸ਼ਰੂਮ) ਉਗਾਉਣ ਅਤੇ ਪੋਲਟਰੀ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਮੱਛੀ ਤੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਡੇਅਰੀ ਗਾਵਾਂ ਪਾਲਣ। ਪਾਗਮ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਤਕਨੀਕੀ ਮਦਦ ਅਤੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗਾ। ਇਹ ਮਾਡਲ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਉਪਜ ਵੇਚ ਕੇ ਆਮਦਨ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।