ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ: ਹੋਂਦ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

ਡਾ. ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ
ਫੋਨ: +91-9855446519
ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੈ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਭਿਆਨਕ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ, ਸਾਡੇ ਲੈਂਡਸਕੇਪਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਆਕਾਰ ਦੇਣ, ਜੈਨੇਟਿਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦੂਜੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖੀਏ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ `ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖੇ ਜਲਵਾਯੂ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਸਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਬਚਾਅ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਭੋਜਨ, ਗਰਮੀ ਤੇ ਠੰਡ ਤੋਂ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ `ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਮੁਢਲੇ ਮਨੁੱਖ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਸਨ; ਫਲਾਂ, ਜੜ੍ਹਾਂ, ਗਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਲੱਭਣ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਮੁਢਲੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਦਾਂ `ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਿਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਪੱਥਰ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਕੱਟਣ ਵਾਲੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ, ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਸੀ।
ਅੱਗ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਖੋਜ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੁਕੂਲ ਮੋੜ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਨਿੱਘ, ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣਾ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰੋਕਥਾਮ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਮੁਢਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੈਂਡਸਕੇਪਾਂ ਅਤੇ ਮੌਸਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਤਬਦੀਲੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ? ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਬਾਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਪਰ ‘ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਬਾਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋਇਆ’ ਕਹਿਣਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁੰਨ ਹੈ। ਸਹੀ ਕਥਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਪੈਰਾਪੀਥੇਕਸ ਸੀ। ਇਸ ਪੂਰਵਜ ਤੋਂ ਬਾਂਦਰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਏਪਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਪੂਰਵਜ ‘ਡਰਾਇਓਪੀਥੀਕਸ’ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਪੂਰਵਜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਦੋ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਏਪਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੰਪੈਂਜ਼ੀ, ਗੋਰਿਲਾ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਦੂਜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਰਾਹੀਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਈ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਪੜਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਫਰੀਕੀ ਏਪਮੈਨ, ਹੋਮੋ ਹੈਬਿਲਿਸ, ਹੋਮੋ ਈਰੈਕਟਸ, ਕ੍ਰੋਮੈਗਨਨ ਮੈਨ ਆਦਿ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵਤ ਬਾਂਦਰ ਜਾਂ ਏਪਸ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਬਾਂਦਰਾਂ/ਏਪਸ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਾਂਦਰ/ਏਪਸ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਚਾਰ ਪੈਰ ਤੁਰਨ/ਦੌੜਨ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਪੈਰਾਂ `ਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ ਪੈਰਾਂ (ਹੱਥ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ। ਹੋਮੋ ਇਰੈਕਟਸ ਜੋ ਲਗਭਗ 1.7 ਮਿਲੀਅਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਮਨੁੱਖ ਸੀ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧਾ ਤੁਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਲਗਭਗ 34,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਅੱਜ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪੂਰਵਜ ਕ੍ਰੋਮੈਗਨਨ ਮੈਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਲਗਭਗ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ 25,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ, ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਅੱਜ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ‘ਹੋਮੋ ਸੇਪੀਅਨਜ਼’ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਲਗਭਗ 10,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਫੈਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਲਗਭਗ 11,000 ਤੋਂ 12,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੁਢਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ, ਪੰਛੀ, ਮੱਛੀ, ਕੀੜੇ, ਛੋਟੇ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਫਲ, ਨਟਸ, ਬੀਜ, ਜੜ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੌਦਿਆਂ-ਆਧਾਰਿਤ ਭੋਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਮੁਢਲੇ ਮਨੁੱਖ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਸਨ। ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਾਨਵਰਾਂ `ਤੇ ਬਚਿਆ ਮਾਸ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਨ ਮੈਰੋ ਕੱਢਣਾ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਪੱਥਰ ਦੇ ਸੰਦਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਤੀਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਵੀਨਤਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲਈ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸਨੇ ਸਖ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਾਸ ਤੋਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਕੈਲੋਰੀਆਂ ਦੀ ਜੈਵ-ਉਪਲਬਧਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ। ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਕਾਏ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜਬਾੜਿਆਂ ਅਤੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਲਿਆਂਦੀ। ਕੁਝ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਚਨ ਅਤੇ ਚਬਾਉਣ `ਤੇ ਘੱਟ ਊਰਜਾ ਖਰਚ ਨੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਊਰਜਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।
ਮਨੁੱਖੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਗਭਗ 10,000 ਤੋਂ 12,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਭਰੀ ਸੀ, ਇਹ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਉਤਪਾਦਕ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਇੱਕ ਵਸੇ ਹੋਏ ਖੇਤੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ `ਤੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਸੈਟਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਤੋਂ ਸੈਟਲ ਖੇਤੀ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਜੌਂ, ਕਣਕ, ਚੌਲ ਤੇ ਮਿਲਟਸ ਵਰਗੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ, ਭੇਡਾਂ ਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਵਰਗੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਰੰਬੀਆ ਅਤੇ ਦਾਤਰੀ ਵਰਗੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਦ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਲ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਵਿਲੱਖਣ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ, ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਫੈਲੀ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਭੋਜਨ ਸਪਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਇਸਨੇ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦੇ ਕੇ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਕਣਕ, ਚੌਲ, ਮੱਕੀ, ਆਲੂ, ਪਿਆਜ਼, ਅਦਰਕ ਆਦਿ ਨਾਮ ਜੋ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ।
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਘੁੰਮਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰਿਵਾਜ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ; ਪਰ ਕੋਈ ਰਸਮੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖੇਤੀ, ਸਥਾਈ ਬਸਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਉਤਪਾਦਨ ਨੇ ਸਥਿਰ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਾੜ ਲਗਾਉਣੀ, ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ, ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਨਾਵਾਂ ਨੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਦਰਭ ਬਿੰਦੂ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਮਕਰਨ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਦੁਨੀਆ- ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਮੱਧਯੁਗੀ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ, ਕਬੀਲਿਆਂ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਸਕ ਜਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਕਿਸੇ ਬਸਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਣਾ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਮਾਲਕੀ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੂਲ ਹਨ। ਰੂਪਨਗਰ, ਜੋ ਕਿ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਰੋਕੇਸ਼ਵਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਦਾ ਨਾਮ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਜਾ ਰੂਪ ਸੇਨ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਦਾ ਨਾਮ ਫਾਜ਼ਿਲ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦਾ ਨਾਮ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਮੁਖੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦਾ ਨਾਮ ਮਹੰਤ ਗੁਰੀਆ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ, ਰਾਏ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮੱਧਯੁਗੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਪੂਤ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਰਾਏ ਭੋਇ ਦੇ ਨਾਮ `ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ- ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਨਿਵਾਸ।’ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਯੁੱਗ ਤੱਕ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। 1. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ `ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਅਥਾਰਟੀ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। 2. ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣੇ ਵੱਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਰਸਮੀ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਏ; ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰ, ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਜਾਂ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਬਣ ਗਏ। 3. ਸ਼ਾਸਕ ਅਕਸਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚੋਲੇ ਵਜੋਂ ਚੁਣਦੇ ਸਨ। ਇਸਨੇ ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ `ਤੇ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਬਣਾਈ, ਪਰ ਸ਼ਕਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਗਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮਾਲੀਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਸਬਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ `ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। 4. ਜਿੱਤਾਂ, ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਂਝੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। 5. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਛੜੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਡੂੰਘੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਧਦੇ-ਫੁੱਲਦੇ ਰਹੇ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਕਈ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਨਜ਼ਾਨੀਆ ਦੇ ਹਦਜ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਂਟੀਨੇਲੀਜ਼, ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਸਬੰਧ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਰਸਮਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਹਦਜ਼ਾ ਇੱਕ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੰਪਰਕ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸੈਂਟੀਨੇਲੀਜ਼ ਆਪਣੇ ਟਾਪੂ `ਤੇ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸੈਂਟੀਨੇਲੀਜ਼ ਕਬੀਲਾ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੈਰ-ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਮੂਹ ਹੈ! ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਸੈਂਟੀਨੇਲ ਟਾਪੂ `ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇਸ 60,000 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਾਣੇ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਇੰਨੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ `ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਣ `ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਸੱਭਿਅਕ, ਖਤਰਨਾਕ ਹਨ ਅਤੇ ਪਲਕ ਝਪਕਦੇ ਹੀ ਬਾਹਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਤੋਂ ਸੱਤ ਮਿਲੀਅਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਮੌਜੂਦ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਚਾਰ ਮਿਲੀਅਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਘਾਹ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਚਣਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਅਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਤੁਰਨ ਲਈ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਸੀ। ਪਿਛਲੀਆਂ 10 ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਅਨੁਕੂਲਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਆਈ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਵਿਕਸਤ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ‘ਬੇਮੇਲ’ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਮਾੜੇ ਅਨੁਕੂਲਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਿਹਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪੁਰਖੇ ਸਰੀਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਕੁਦਰਤੀ ਖੁਰਾਕਾਂ ਅਤੇ ਬਚਾਅ-ਆਧਾਰਤ ਵਿਹਾਰਾਂ `ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮੌਜੂਦਾ ਜੀਵਨ ਢੰਗ – ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਰੁਟੀਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਡ ਭੋਜਨ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨਿ੍ਹਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਖੋਜਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਰੱਕੀ, ਸਦੀਵੀ ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਸਾਡੀ ਅਣਥੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਹੋਮੋ ਸੇਪੀਅਨਜ਼ ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਦੁਨੀਆ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਆਪਣੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ: ਕੀ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਵੱਲ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਸਵੈ-ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ `ਤੇ ਹਾਂ?